Formalno-prawne uwarunkowania bezpieczeństwa i jakości żywności w Unii Europejskiej (UE) tworzy przede wszystkim prawo żywnościowe Wspólnoty, które początkowo koncentrowało się na ułatwianiu wewnętrznego handlu produktami rolno-spożywczymi, pomijając ochronę konsumenta. Przez kilkadziesiąt lat istnienia UE dokonała się ewolucja podejścia do żywności. Przestano postrzegać żywność wyłącznie jako towar, którym się handluje i zaczęto traktować żywność przede wszystkim jako środek realizujący potrzeby człowieka w zakresie zdrowia i życia.
W konstytucji prawa żywnościowego UE, czyli w Rozporządzeniu (WE) nr 178/2002 sformułowano cele prawa żywnościowego, tj.: (1) zapewnienie wysokiego poziomu ochrony życia i zdrowia ludzkiego; (2) ochrona interesów ekonomicznych konsumenta; (3) zagwarantowanie rzetelności transakcji handlowych; (4) zapewnienie swobodnego przepływu żywności w UE. Ostatnim i najważniejszym ogniwem łańcucha rolno-spożywczego jest konsument. To na jego rzecz i dla jego dobra kształtuje się jakość i bezpieczeństwo we wszystkich wcześniejszych etapach cyklu życia produktu żywnościowego.
Konsument jest nie tylko ostatecznym adresatem żywności, którą wybiera i kupuje, ale jednocześnie ponosi całe ryzyko konsekwencji zdrowotnych, związanych z jej spożyciem i konsekwencji ekonomicznych, związanych z jej nabyciem. Podstawę produkcji wysokiej żywności stanowią przepisy prawne, które w UE są znacznie bardziej restrykcyjne niż w USA, czego dowodem jest ostatni skandal żywnościowy związany z zanieczyszczeniem produktów zawierających sezam tlenkiem etylenu, substancją potencjalnie rakotwórczą, zabronioną do stosowania podczas produkcji żywności w UE, a dozwoloną w USA. Należy podkreślić, że na jakość żywności wpływa szereg innych zagadnień, jak stan wdrożenia systemów zarządzania jakością i bezpieczeństwem żywności, które uwzględniają zagrożenia o charakterze przypadkowym oraz te, które są celowo wprowadzane do łańcucha dostaw (skutkujące pojawieniem się zafałszowań, oszustw żywnościowych czy aktów terroryzmu żywnościowego).
Kolejne ważne aspekty w kontekście poprawy jakości żywności to powszechne stosowanie dobrych praktyk, wzmacnianie kultury bezpieczeństwa żywności w organizacjach i jak najpełniejsze wykorzystanie zasobów tkwiących w potencjale produkcyjnym agrobiznesu, a także inwestowanie w kapitał innowacyjny przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych. W nowoczesnym rolnictwie wykorzystuje się inteligentne rozwiązania technologiczne i cyfryzację (Internet Rzeczy, drony, teledetekcję, obrazy satelitarne itd.), ale także promuje się biologizację (wykorzystanie naturalnych procesów w kształtowaniu żyzności gleb i ochronie roślin przy jednoczesnym wspieraniu bioróżnorodności). Rolnictwo ekologiczne ma szczególny potencjał, aby rozwijać się „w zgodzie ze środowiskiem” przy wykorzystaniu najnowszych technologii po to, aby zapewnić konsumentom żywność wysokiej jakości pozytywnie wpływającą na ich zdrowie i jakość życia. Decydenci we Wspólnej Polityce Rolnej dostrzegli to już ponad dwie dekady temu, co przełożyło się na finansowe wspieranie rozwoju gospodarstw ekologicznych w UE. Komisja Europejska w strategii FOOD 2030 stworzyła unijne ramy polityki w zakresie badań i innowacji, mających na celu przekształcenie systemów żywnościowych tak, aby zapewniały one wspólne korzyści dla odżywiania (promowanie zrównoważonej i zdrowej diety), klimatu (wzrost odporności), obiegu zamkniętego i efektywnego wykorzystania zasobów, rozwoju innowacji i pozycji społeczności lokalnych.
Jakość żywności ekologicznej wynika przede wszystkim z warunków jej produkcji określonych w prawie żywnościowym UE. Podstawowym aktem prawnym Wspólnoty dla produkcji ekologicznej jest Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/848. W preambule Rozporządzenia podniesione jest, iż „Produkcja ekologiczna jest ogólnym systemem zarządzania gospodarstwem i produkcji żywności, łączącym praktyki najkorzystniejsze dla środowiska i klimatu, wysoki stopień różnorodności biologicznej, ochronę zasobów naturalnych oraz stosowanie wysokich norm dotyczących dobrostanu zwierząt i produkcji, odpowiadających zapotrzebowaniu rosnącej liczby konsumentów na produkty wytwarzane przy użyciu naturalnych środków i procesów. Produkcja ekologiczna pełni zatem podwójną funkcję społeczną: z jednej strony w odpowiedzi na zapotrzebowanie konsumentów dostarcza na rynek produkty ekologiczne, a z drugiej strony dostarcza powszechnie dostępne dobra, przyczyniając się do ochrony środowiska i dobrostanu zwierząt, jak również do rozwoju obszarów wiejskich.
Przestrzeganie wysokich norm w zakresie zdrowia, środowiska i dobrostanu zwierząt przy wytwarzaniu produktów ekologicznych decyduje o wysokiej jakości tych produktów.” Potwierdzeniem, że produkt został wytworzony zgodnie z przyjętymi zasadami rolnictwa ekologicznego, a produkcja podlegała obowiązującej kontroli jest certyfikat zgodności, który pozwala na oznakowanie żywności europejskim logo produktów ekologicznych. Żywność ekologiczna to produkty oparte na zaufaniu (tzw. credence-based products), gdyż konsument nie jest w stanie ocenić zastosowanych do wytworzenia żywności praktyk produkcyjnych. Tym samym istotną kwestią jest stosowanie uczciwych praktyk w całym łańcuchu dostaw tej żywności, co wpisuje się w koncepcję food integrity. Utrata zaufania konsumentów często oznacza długotrwały proces odbudowywania go nie tylko przez podmioty stosujące nieuczciwe praktyki rynkowe, ale także uczciwych uczestników rynku.
Wyniki badań licznych ośrodków naukowych i organizacji nie podają jednoznacznie, iż konsumpcja żywności ekologicznej nie stwarza zagrożeń dla zdrowia człowieka, lecz ma pozytywny wpływ na jego zdrowie, tym bardziej, że w całej ofercie rynkowej żywności ekologicznej znajdują się tzw. Virtue categories „shoulds” (owoce, warzywa, jaja, kasze, oliwa z oliwek itd.) oraz tzw. Vice categories „wants“ (słodycze, słone przekąski, słodkie napoje, wino, piwo itd.). Warto dodać, iż są dowody na to, że wiele produktów ekologicznych charakteryzuje większa wartość odżywcza, niższa zawartość pozostałości pestycydów, mniej zanieczyszczeń i czynników chorobotwórczych (patogenów) w zestawieniu z żywnością konwencjonalną. Dla przykładu, ekologiczne mleko kozie ma korzystniejszy dla zdrowia ludzi skład chemiczny (więcej tłuszczu, białka, suchej masy, wyższy stosunek białka do tłuszczu). Ekologiczne mleko krowie jest natomiast bardzo cennym źródłem białka, związków antyoksydacyjnych, kwasu linolowego czy kwasów tłuszczowych omega-3, których obecność w diecie człowieka jest zasadnicza dla jego zdrowia.
Jakość oraz oczekiwany pozytywny wpływ na zdrowie jest podstawową przesłanką wyboru produktów rolnictwa ekologicznego przez konsumentów, co nabiera coraz większego znaczenia w okresie pandemii COVID-19, kiedy nasiliła się tendencja przywiązywania wagi do zdrowego odżywania.
Mimo, że południowo-wschodnia część Polski, w tym województwo lubelskie, ma sprzyjające warunki rolno-środowiskowe oraz społeczno-ekonomiczne do rozwoju rolnictwa ekologicznego i produkcji wysokiej jakości żywności, tylko 2,2% powierzchni upraw stanowią uprawy w gospodarstwach ekologicznych, przy średniej dla Polski na poziomie 3,7%. Mimo, że województwo lubelskie ma szczególne walory środowiskowe pozwalające na rozwój rolnictwa ekologicznego, a produkcja żywności ekologicznej stała się tradycją gospodarczą regionu, m.in. poprzez działania firmy Symbio czy Bio Berry, szanse na rozwój tej branży wydają się być niewykorzystane. Wykorzystanie ogromnego kapitału społecznego gospodarstw ekologicznych w regionie lubelskim, na który składa się m.in. zbiorowe know-how, relacje z dostawcami i klientami, stosunki międzyludzkie, powinno iść w parze z rozwojem innowacji w rolnictwie. Tym sposobem, produkcja wysokiej jakości żywności (nie tylko ekologicznej) w województwie lubelskim ma szansę na otrzymanie szerszego wsparcia jako działalność wpisująca się w wiodący model zrównoważonego rozwoju oraz określone inteligentne specjalizacje:
- żywność wysokiej jakości
- zielona gospodarka
- zdrowe społeczeństwo.
Ogromną rolę w tej kwestii może mieć samorząd, który jest partnerem w międzynarodowych projektach mających na celu doskonalenie regionalnych strategii innowacji na rzecz inteligentnych specjalizacji (dziedzin zakorzenionych w tradycji gospodarczej regionu, a jednocześnie intensywnie korzystających z nowych technologii i badań naukowych). Kluczowym kierunkiem działań samorządu jest wspieranie rozwoju perspektywicznych branż bazujących na specyficznych zasobach regionu, w tym przedsiębiorczego odkrywania i wsparcia aktywności niezbędnych dla dynamizacji rozwoju dziedzin definiowanych jako inteligentne specjalizacje regionu.
Autorką artykułu jest
dr hab. Aleksandra Kowalska, prof. UMCS
Instytut Ekonomii i Finansów
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Prowadzi badania naukowe w dyscyplinie ekonomia i finanse. Realizuje też projekty o charakterze interdyscyplinarnym na pograniczu dziedziny nauk społecznych i nauk rolniczych, również z praktykami gospodarczymi działającymi na europejskim rynku. Przedmiotem jej najświeższych badań są kwestie związane z zapewnieniem bezpieczeństwa żywnościowego oraz zrównoważoną konsumpcją żywności. Jest ekspertem z problematyki oszustw i fałszowania żywności.
Źródła:
Kowalska, A. (2010). Jakość i konkurencyjność w rolnictwie ekologicznym. Warszawa: Difin.
Kowalska, A. (2011). Food quality and its conditionings. Acta Scientiarum Polonorum. Seria: Oeconomia, 10(4), 43-54.
Zuba-Ciszewska, M., Kowalska, A., Manning, L., Brodziak, A. (2019). Organic milk supply in Poland: market and policy developments. British Food Journal, 121(12), 3396-3412. https://doi.org/10.1108/BFJ-11-2018-0750
Manning, L., Kowalska, A. (2021). Considering Fraud Vulnerability Associated with Credence-Based Products Such as Organic Food. Foods, 10(8), 1879. https://doi.org/10.3390/foods10081879
#IMCAP